Deze week is het vijfenveertig jaar geleden dat de geldkaart van de Gemeentegiro Amsterdam (GGA) gebruikt kon worden bij de online-geldautomaat in de stad. Vijf jaar geleden werd dit historische feit met een mooie bijeenkomst in het Tropenmuseum gevierd. Ontwikkelaar John Gigengack lichtte toen toe (presentatie) dat de introductie van de NCR-geldautomaat en de GGA-Geldkaart de opmaat vormde voor het introduceren van elektronisch betalen met een debitkaart.

Op de achtergrond van de ontwikkeling liet de GGA zich door een Amerikaanse consultant bijstaan met heel goede contacten in de VS en de bankindustrie. Hij herkende dat Bank Americard (wat nu Visa heet) een strategisch belang had om in Nederland te penetreren en zag ook dat de toenmalig directeur van de Gemeentegiro, Stofkoper, ambitieus genoeg was om in Nederland de eerste te willen zijn met elektronisch betalen.

Al in 1972 had Stofkoper geprobeerd Nederlandse winkeliers zover te krijgen dat er een pilot met elektronisch betalen in het Amstelpark zou komen (zie artikel hier). Want zijn gedachte was dat, mocht de Gemeentegiro Amsterdam opgeslokt worden door de Postgiro, dan zou daarvoor een grote prijs betaald moeten worden.

Visa wilde wel, maar Nederland en DNB niet

Proefmodel Geldkaart GGA met VISA-logo (Collectie: J. Gigengack)

Aan Bank Americard (Visa) en de Amerikaanse consultant lag het in elk geval niet. Ze deden hun uiterste best om de Gemeentegiro te brengen tot de introductie van de Visa-kaart. En zo is er zelfs een proefmodel van de Geldkaart gemaakt waarop ook al het betaallogo van Visa te zien was. Op de achtergrond stuurde VISA ook nog eens de volledige software voor pasuitgifte en transactieverwerking naar Amsterdam toe, alles in de hoop dat de GGA een eerste plek op Europese bodem zou kunnen worden.

Het Ministerie van Financiƫn en DNB vonden dat echter geen goed plan; credit cards waren beleidsmatig geen goed idee voor Nederland. Er werd overlegd tussen banken, postgiro, GGA en omdat de GGA op zou gaan in de postgiro kon het project met VISA geen doorgang vinden. Uiteindelijk ontstond er een polderakkoord waarin de Nederlandse goegemeente (DNB, banken, Ministerie van Financiƫn, in overleg met Postgiro) besloot het rustig aan te doen met credit-cards. Pas als de nood aan de man zou komen, zou het onderling overleg geopend worden. Het bleef dus even rustig.

Visa paaide vervolgens Centrumbank (voorheen Spaarbank voor de Stad Amsterdam)

Aanbiedingsbrief VISA-kaart voor Raad van Commissarissen Centrumbank. Stadsarchief Amsterdam

Wie een blokje verder in de Archieven van Gemeente Amsterdam kijkt, ziet een paar jaar laten hoe de raad van toezicht van de Centrumbank allemaal een Visa kaart gestuurd krijgen. De Centrumbank zat, net als de GGA, in een penibele marktpositie en ook hier leek nieuwe technologie uitkomst te bieden voor de toekomst.

Echter, dit was een brug te ver, want de Centrumbank ontvang al snel bericht vanuit de Spaarbankbond dat het niet de bedoeling was om een Visa kaart uit te geven. Dat was volgens klassiek Nederlandse poldermodel in een kartelafspraak ten kantore van De Nederlandsche Bank zo besloten. Er zou rustig aan gedaan worden met credit-card, alleen het hogere segment van de markt mocht worden bedient en de keus was op Eurocard gevallen. Dus met Visa in zee gaan was niet de bedoeling. In de woorden van toen werd er verondersteld dat Centrumbank zich niet begaf in het ‘pousseren van diensten van concurrerende instellingen’.

Brief Spaarbankbond 22 januari 1980 aan Centrumbank Bron: Stadsarchief Amsterdam

Visa haalt verhaal bij DNB

Uit diverse krantenartikelen en publicaties uit die tijd is af te leiden dat Visa prompt verhaal haalde bij De Nederlandsche Bank, met de stukken van de Centrumbank in de hand. DNB werd gevraagd of sprake was van een door hen gedoogd kartel en zo nee of DNB dan publiek wilde toelichten dat het partijen in Nederland vrij stond om VISA kaarten uit te geven. DNB deed toen inderdaad die verklaring maar VISA vond nog steeds geen enkele Nederlandse instelling hiertoe bereid en koos vervolgens de samenwerking met partijen als ANWB.

In de jaren nadien werd meer open concurrentie op het gebied van kaartbetalingen mogelijk door de Europese initiatieven uit 1987 (‘Europe could play an Ace‘) en nadien. Voor Nederland gold toen dat de richting al lang bepaald was op de online bankpas, de debit-kaart. De episode rond de markttoegang van Visa toont echter het toenmalig overzichtelijk karakter van de Nederlandse markt en het sterk nationale karakter van beleidsbepaling en interventies in het betalingsverkeer.

Hoe zijn de tijden veranderd sindsdien?

Vijfenveertig jaar geleden was sprake van een geleidelijke overgang van contant geld naar giraal betalingsverkeer. De techniek van geldautomaten was nodig om de klant te een makkelijke toegang te bieden tot contant geld, als voorkeursinstrument. Zowel giraal betalen als contant betalen waren anoniem, er keek niemand mee met de betaling, in welke vorm dan ook.

Nu, 45 jaar later, is de geldautomaat op zijn retour en wordt contant geld ontmoedigd. Wie het gebruikt wordt aangezien als crimineel en de Europese commissie heeft verregaande plannen om betalingen boven 3000 Euro af te schaffen. Ook voeren sommige banken inmiddels tarieven in voor het opnemen van contant geld,

Voor alle betalingen die giraal/elektronisch zijn, geldt inmiddels dat in vervolg op de aanslagen in New York in 2001, niets meer geheim is. Alle klantgegevens moeten in betaalberichten gestopt worden en banken worden onder dreiging van grote boetes verplicht om te controleren wat er met het geld gebeurt en waar de betalingen heengaan. Zo nodig worden betalingen niet uitgevoerd en rekeningen bevroren of opgeheven.

Moeten we dit willen?

Het maatschappelijk risico is dat de anonimiteit en absolute beschikkingsmacht die contant geld ons geeft in de digitale wereld niet weten te reproduceren. Het is de vraag of het maatschappelijk dienstig is om de analoge functionaliteit van cash te elimineren, als het enige dat resteert een systeem is waarin alle betalingen gemonitord worden en je betaling geblokkeerd kan worden om welke reden dan ook. De beweging Human Rights in Finance.EU is op dit punt in opbouw (zie hrif.eu).

13 september 2021

45 jaar na de eerste flappentap: wat had VISA hiermee te maken ?